Symeon (Simēon, Simeon, Simon, Szymon) Lehac‘i (Lehaci, Lehacy, z Polski, Polak), Zamosc‘ac‘i (z Zamościa), Mardyrosowicz (Mardyryszowicz, Mardyryssowicz, Marderysowic, Mardyrisowicz, Mardiroszowicz, Martirosowicz, Martirysowicz, ordi Martirosi, Mardirosoghlu) (ok. 1584 – po 1639), ormiański śpiewak kościelny (dypir-diak), kleryk, kopista, pisarz, podróżnik.
Ur. ok. r. 1584 w Zamościu w ubogiej rodzinie ormiańskiej, przybyłej do Polski z Kaffy na Krymie. Był synem Mardyrosa «mahdesi» (zaszczytny tytuł przysługujący pielgrzymom do Jerozolimy) i Dowlat-chatun; miał siostry Dżuhar i Rypsymę oraz brata Howannesa.
Po wczesnej śmierci rodziców S. znalazł się pod opieką starszej siostry Dżuhar (zm. w r. 1612 lub krótko przed tym). W dzieciństwie został oddany do szkoły (być może był uczniem ks. Der Hagopa z Tokatu, który osiadł w tym czasie w Zamościu) i przygotowywał się do stanu duchownego, po czym został wyświęcony na dypira (dpira, diaka – czwarty, najniższy stopień w ormiańskiej hierarchii kościelnej). Słuchał nauk u «stóp wardapetów i uczonych», zapewne we Lwowie, gdzie w r. 1605 skopiował pierwszy rękopis ormiański. W tym czasie poznał Barsegha (Bazylego), ormiańskiego abp. Amidy (Diyarbakiru), który przybył do Polski w charakterze newiraga (posła) katolikosa eczmiadzyńskiego Grigora (Grzegorza) XIII Syrapiona. Na początku r. 1606 był świadkiem elekcji abp. lwowskiego Garabeda (Karapeta). Znał dobrze język ormiański, klasyczny język ormiański (grabar), polski, tatarski (dialekt turecko-kipczacki), a niewykluczone, że także osmański. Dn. 20 XI 1607 we Lwowie zakończył przepisywanie kazań wardapeta Wartana.
Pod wpływem lektur religijnych S. postanowił odbyć pielgrzymkę. Dn. 25 II 1608 wyjechał ze Lwowa z kupcami ormiańskimi z Mołdawii i po dziesięciu dniach dotarł do Suczawy, gdzie spotkał m.in. wardapeta Mesroba, późniejszego abp. ormiańskiego Lwowa; doczekawszy się karawany kupców ormiańskich, która przewoziła daninę dla sułtana z Mołdawii i Wołoszczyzny, przybył z nią do Jass. Dn. 1 IX t.r. przekroczył Dunaj i 20 IX dotarł do Stambułu. Nie udało mu się znaleźć miejsca na statku do Egiptu, a ponieważ drogi lądowe do Palestyny zostały zamknięte z «obawy przed Persami», zatrzymał się w Stambule na dłużej, zajmując się przepisywaniem ksiąg biblijnych, m.in. na zamówienie ks. Der Hagopa z Zamościa. Poznał wówczas ormiańskiego patriarchę Stambułu, Grigora Kesaracego (Grzegorza z Cezarei), zwolennika partii tradycjonalistycznej, niechętnej związkom kościelnym z Rzymem, w którego rezydencji (Sughmanastyr) gościł pół roku, oraz mnicha Mowsesa (Mojżesza) z Dżulfy (późniejszego katolikosa eczmiadzyńskiego). Dopiero w sierpniu 1609 opuścił Stambuł jako sekretarz wardapeta Mygyrdicza z Charberdu (Harputu), wizytującego rozrzucone wokół wybrzeży Morza Marmara i Morza Egejskiego skupiska ludności ormiańskiej (Efez, Manisa, Smyrna, Gallipoli, Nicea, Nikomedia). W maju 1611 wrócił do Stambułu. Z obawy przed Persami nie zdecydował się towarzyszyć wardapetowi, udającemu się w okolice Muszu (Mus), natomiast 21 VII t.r. przyłączył się do karawany kupców ormiańskich z Ankary i w towarzystwie newiraga katolikosa eczmiadzyńskiego Melkiseda (Melchizedeka), wardapeta Zakarii (Zachariasza) z Wanu wyruszył do Rzymu. Po przekroczeniu granicy weneckiej wraz z kupcami został poddany przymusowej kwarantannie w lazarecie w Spalato (Splicie). W październiku przybył do Wenecji i zatrzymał się na dwa i pół miesiąca w ormiańskim hospicjum przy kościele Świętego Krzyża. W rezultacie kłótni z wardapetem wyruszył w dalszą drogę sam; przez Ankonę i Loreto dotarł do Rzymu, gdzie zamieszkał w hospicjum ormiańskim przy kościele św. Marii Egipcjanki. Pogodził się wówczas z Zakarią i wspólnie z nim został przyjęty przez papieża Pawła V na audiencji; wardapet wręczył wówczas papieżowi list Melkiseda, w którym uznał on obediencję papieską. W bazylice św. Piotra był S. specjalnym gościem podczas liturgii Bożego Narodzenia (25 XII); został też zaproszony do pałacu papieskiego na obiad dla dwunastu pielgrzymów. Został w Rzymie jeszcze dwa miesiące, zwiedzając klasztory i miejsca pielgrzymkowe oraz uczestnicząc w obrzędach Wielkiego Tygodnia (16–22 IV 1612), a następnie drogą morską dotarł 31 V t.r. do Wenecji. Po zakupieniu towarów, które mógł sprzedać z zyskiem na Wschodzie, wypłynął do Smyrny, a potem do Tire, gdzie sprzedał przywiezione towary. Przeżycia związane z przypadkowym uwięzieniem, a także zły klimat, spowodowały, że pięć miesięcy przeleżał w gorączce. Po wyzdrowieniu pojechał do Bursy, skąd wyruszył do ormiańskich miejsc pielgrzymkowych w Azji Mniejszej (Marzwan , Amazja, Tokat, Sebastia , Malatya, Charberd). W Charberdzie gościł u swego dawnego mistrza, wardapeta Mygyrdicza, przełożonego klasztoru św. Jerzego. Odbywał w tym czasie liczne wyprawy: trzykrotnie przekroczył Eufrat, zwiedził kościół i kaplicę św. Mesroba Masztoca w Balu (Palu), udał się w kierunku Muszu do sanktuariów ormiańskich, odwiedzając m.in. grób św. Jana Chrzciciela i bp. Sebastii Atanaginesa, a następnie wyruszył do Amidy (Diyarbakiru), utożsamianej przez tradycję ormiańską ze starożytną stolicą Armenii Tigranacertą; po drodze zwiedził klasztor Świętego Znaku na wyspie Cowk (Hazar) i klasztory miasta Argin (Ergani). W Amidzie przebywał dwa tygodnie; spotkał wówczas znanego mu ze Lwowa abp. Barsegha. W towarzystwie wardapeta Maghakii (Malachiasza) wrócił przez Sebastię i Tokat do Stambułu, w którym spędził rok na przepisywaniu ksiąg w celu zdobycia środków na pielgrzymkę do Jerozolimy. Ok. 25 VIII 1616 udał się przez Gallipoli i Rodos do Aleksandrii i Kairu, gdzie przez dwa miesiące mieszkał w domu Maghakii. Do Jerozolimy wyruszył wraz z konwojem wiozącym podatki dla sułtana i dotarł tam 5 XI t.r. Po nawiedzeniu bazyliki Grobu Świętego udał się do ormiańskiego klasztoru św. Jakuba; dzięki wstawiennictwu bp. Ghukasa (Łukasza) otrzymał od ormiańskiego administratora patriarchatu, bp. Grigora Tatewacego (Grzegorza z Tatewu) mieszkanie i utrzymanie w klasztorze, a w zamian za to pisał dla niego listy oraz usługiwał podczas nabożeństw. W Palestynie odwiedził ważniejsze miejsca pątnicze, a 16 I 1617, w dzień ormiańskiego Bożego Narodzenia (obchodzonego zawsze 6 I st.st), odbył pielgrzymkę do Betlejem i innych miejsc świętych. Dn. 3 V t.r. opuścił Jerozolimę w towarzystwie katolikosa Sis, Howannesa (Jana) z Ajntabu oraz Ghukasa, wyznaczonego na newiraga patriarchy Jerozolimy, do Polski. Przez Damaszek, Aleppo i Cezareę dotarł do Smyrny, skąd udał się drogą morską do Stambułu i po dwóch miesiącach oczekiwań na karawanę do Polski, drogą przez Mołdawię wrócił do Lwowa, prawdopodobnie na początku r. 1618.
Na prośbę Ghukasa skopiował S. w r. 1618 kilka rękopisów (m.in. żywot apostoła Jana, dwa traktaty gramatyczne, odę Nersesa Sznorhalego oraz traktat Grigora ze Skewry o sztuce kaligrafii i ortografii), a od 28 VIII t.r. do r. 1619 na zamówienie lwowskiego drukarza, ks. Howannesa (Jana, Iwaszka) Karmatanenca (Muratowicza) kopiował komentarz Grzegorza z Nazjanzu (Teologa) „Πρός τούς ήν λόγος”. W r. 1619 wrócił do Zamościa, lecz spotkał się tam z wrogim przyjęciem ze strony ormiańskich mnichów oraz rodziny, która oskarżała go o porzucenie ojczyzny i majątku, odmawiając też zwrotu pozostawionej własności, grożąc wygnaniem i zabiciem; również gmina zamojska nie chciała go, jako «włóczęgi», wybrać na kapłana. Sytuacja S-a zmieniła się dopiero w r. 1623, gdy z powodu pożaru i epidemii dżumy we Lwowie przyjechali do Zamościa tamtejsi Ormianie, którzy znaleźli schronienie także w jego domu. W odróżnieniu od Ormian zamojskich uznali go za «tutejszego i mahdesiego», zachęcając do przeniesienia się do Lwowa. W tym czasie S., prawdopodobnie na podstawie ustnych relacji swych gości (uzupełnionych być może w oparciu o glosy z rękopisów ormiańskich), ułożył relację na temat pochodu sułtana Osmana na Polskę w r. 1621 (przekł. angielski: Schütz E., An Armeno-Kipchak Chronicle on the Polish-Turkish Wars in 1620–1621, Budapest 1968 s. 161–9; przekł. rosyjski: Simeon Lechaci Putevye zametki, ed. M. O. Darbinian, Moskva 1965). Po powrocie Ormian do Lwowa tamtejsza Rada Starszych zawarła z S-em umowę, powierzając mu kierownictwo szkoły przy katedrze ormiańskiej, oddając na mieszkanie kamienicę obok szpitala ormiańskiego i przyznając wynagrodzenie w wysokości 300 zł rocznie (obok innych dochodów za «służbę w kościele», «od księży i gminy» i «ze styp») oraz 10 zł na sprowadzenie rodziny.
S. sprzedał dom w Zamościu i 4 IX 1624 wyjechał z żoną do Lwowa. Zamieszkał na koszt gminy w kamienicy fundacji Donowaka i 16 X t.r. objął kierownictwo szkoły. W r. 1625 w czasie zarazy przebywał ponad trzy miesiące w Rohatynie, zajmując się kopiowaniem ksiąg; w r. 1627 skopiował pamflet przeciw muzułmanom i arianom. U Ormian lwowskich, «hardych i samolubnych», nie znalazł jednak uznania, nie nawiązał też dobrych kontaktów z miejscowymi ormiańskimi duchownymi, których uważał za prostaków, nieznających języka ormiańskiego i nierozumiejących czytanych tekstów; zapewne w związku z tymi konfliktami nie uzyskał wyższych święceń. Ponieważ dochody nauczycielskie okazały się niewielkie, zajmował się również handlem. W r. 1628 wszedł w spółkę z lwowskim malarzem ormiańskim, Grzegorzem Jakubowiczem, któremu powierzył towary do sprzedania; wspólnik został jednak ograbiony w okolicach Torunia, w wyniku czego S. poniósł straty w wysokości 219 zł. Jakubowicz zobowiązał się 18 XII t.r. przed sądem ormiańskim zwrócić dług w trzech ratach, ale dopiero w wyniku procesu S. uzyskał (przed 10 XI 1631) jego zwrot. S. brał udział w burzliwych wydarzeniach związanych z wprowadzaniem unii Kościoła ormiańskiego z Rzymem, występując przeciw zwolennikom unii i nowemu unickiemu abp. Mikołajowi Torosowiczowi. Był obecny podczas wizyty we Lwowie newiraga katolikosa eczmiadzyńskiego Mowsesa III, bp. isfahańskiego Chaczadura z Cezarei, który usiłował wraz ze starszyzną ormiańską odbyć sąd nad Torosowiczem. Dn. 4 XI 1630 był świadkiem zajęcia przez Torosowicza katedry ormiańskiej. Wraz z bliżej nieznanym księdzem został przez straż miejską zatrzymany podczas wizyty u chorego, pobity, torturowany i wtrącony do więzienia; zwolniono go dzięki staraniom bogatych kupców ormiańskich. W związku z walkami religijnymi w gminie ormiańskiej napisał w r. 1634 antyunijny poemat elegiacki Historia Nigola (Vipasanowt‘iwn Nikołakan, wyd.: Ališan Ł. M., Kamenic‘: Taregirk‘ hayoc‘ Lehastani ew Rumenioy hawastič‘eay yawelowacovk‘, Venetik 1896 s. 202–14), w którym w formie lamentu opisał nieszczęścia, jakie spadały na gminę lwowską z powodów religijnych; winą za zaistniałą sytuację obarczył ormiańskie duchowieństwo, które swym bezwzględnym postępowaniem doprowadziło arcybiskupa do odstępstwa od wiary.
Zapewne w poł. l. trzydziestych S. wyruszył w kolejną podróż. Dn. 21 VI 1635 znajdował się w Bursie, gdzie przy kościele Matki Bożej skopiował podręcznik o ziołach leczniczych i anatomii człowieka. Dn. 25 XII t.r. przebywał już z powrotem we Lwowie, gdzie przy katedrze ormiańskiej zakończył kopiowanie komentarza do „Księgi Rodzaju” autorstwa wardapeta Wartana (ormiańskiego teologa z XIII w., walczącego z tendencjami unijnymi w Królestwie Armenii w Cylicji). W kolofonie do tego rękopisu zamieścił kilka not historycznych o wojnie polsko-moskiewskiej (1633–4), konflikcie ze Szwecją, sytuacji politycznej w Rzeszy, Hiszpanii, Mołdawii i Wołoszczyźnie, wysiedleniu Ormian ze Stambułu i walkach turecko-perskich na terenie Armenii. Znaczną część kolofonu wypełnia opis prześladowań przeciwnych unii Ormian lwowskich przez Torosowicza w l. 1630–4, stanowiący uzupełnienie Historii Nigola; relacja S-a została prawdopodobnie przetłumaczona przez zwolenników unii na język łaciński i przesłana Kongregacji Rozkrzewiania Wiary w Rzymie. Ok. r. 1636 dokonał S. ostatniej redakcji rękopisu Notatek podróżnych (Owłegrowt‘iwn), dołączając do niego swą autobiografię (dotyczącą życia w Zamościu i okoliczności przeniesienia się do Lwowa), opis pochodu sułtana Osmana na Polskę w r. 1621 (błędnie datowanego na r. 1622) oraz kronikę wydarzeń z l. 1623–35 (z równie mylną chronologią), obejmującą wydarzenia z historii Turcji (m.in. pochód sułtana Murada na Persję i wypędzenie Ormian ze Stambułu), Rzpltej (śmierć Zygmunta III i objęcie władzy przez Władysława IV, wojnę polsko-moskiewską, wyprawę Abazy paszy, zamierzony pochód Władysława IV na Szwecję) i dziejów lokalnych (spalenie czarownic we Lwowie, pożar Jarosławia, epidemię dżumy, najazdy tatarskie). Rękopis prawdopodobnie nie został ukończony, gdyż tekst urywa się gwałtownie na informacji o przybyciu do Polski katolikosa eczmiadzyńskiego Melkiseda.
Notatki podróżne S-a były pisane na bieżąco w trakcie podróży, być może jako przewodnik dla duchowieństwa po miejscach świętych. W XX w. Notatki i niektóre kolofony z przepisywanych przez S-a rękopisów kilkakrotnie wydawano: Akinian N., Simeon dpri Lehac‘woy owłegrowt‘iwn ew yišatakarank‘ (Des Armeniers Simeon aus Polen Reisebeschreibung, Annalen und Kolophone, untersucht und herausgegeben von P. Nerses Akinian, Mechitharist), Wien 1936 (tekst Notatek podróżnych z autobiografią S-a, zapiskami historycznymi z l. 1622–35 oraz dziewięcioma kolofonami: K I <1606>, K II <1609>, K III <1615>, K IV <1618<, K V <1618>, K VI <1619>, K VII <1627>, K VIII <1629>, K IX <1636>); Hakobyan V., Hovhannisyan A., Hayeren jerragreri 17-rd dari hišatakaranner (Erevan 1974–8 I–II); Polonyalý Simeon’un seyahatnâmesi 1608–1619, Ed. H. D. Andreasyan (Istanbul 1964, tłum. tureckie Notatek); Madoyan A., Owłegrowt‘yown (Erevan 1997, tłum. Notatek na współczesny jęz. ormiański); Simeon Lechaci Putevye zametki, ed. M. O. Darbinian (Moskva 1965, tłum. rosyjskie Notatek z wydania N. Akiniana z opuszczeniami); Roncaglia M. D., Itinerario in Egitto di Simeone, viagiattore polacco (1615–1616), tradotto del armeno per la prima volta e annotato („Oriens” Vol. 15: 1962 s. 130–59, tłum. włoskie opisu Egiptu); Symeon Lehacy (Szymon z Polski), Zapiski podróżne. Wyjątki wybrał i spolszczył Z. Kościów (W. 1991); Akinian N., Simēon dpri Lehac‘woy erku yišatakarank‘ („Handês Amsôreay” 1936 nr 4–6 s. 246–58, dwa kolofony z rkp. Matenadaran 1004); Daškevič J., Ukrainsko-armianskie sviazi v XVII veke. Sbornik dokumentov (Kiev 1969 s. 81–8, tłum. rosyjskie kolofonu K IX); Darbinian M. O., Simeon Lehaci o stranach Jugo-vostočnoj Evropy, w: Vostočnye istočniki po istorii narodov Jugo-vostočnoj i Central’noj Evropy (Moskva 1964 I 261–73, kron. wydarzeń z l. 1623–35). Spośród dwudziestu zachowanych kolofonów część pozostała niewydana.
S. pisał w dość zepsutym języku staroormiańskim, używając licznych słów tureckich, perskich, arabskich i polskich. W literaturze historycznej bywa nazywany ormiańskim Marco Polo (Darbinian). Wnikliwie opisywał zwiedzane zabytki, budowle, stan dróg, klimat, bogactwa naturalne, obyczaje, obrzędy, potrawy, handel, rzemiosła oraz położenie ludności ormiańskiej. Notatki są uważane za ważne źródło do historii kolonii ormiańskich w państwie osmańskim i w Polsce, do politycznego, społecznego i kulturalnego życia Armenii oraz do dziejów Kościoła ormiańskiego. W ich tekście zamieścił S. co najmniej cztery poematy-lamenty, w których prosił Boga o wybawienie z lazaretu w Spalato, ubolewał nad swym losem w Rzymie i rozłąką z rodziną oraz nad swym położeniem materialnym w Turcji, a także nad ówczesną samotnością i brakiem przyjaciół. Dzieło S-a jest przepełnione patriotyzmem ormiańskim, tęsknotą za wyzwoleniem Armenii; również w innych utworach S. ubolewał nad sytuacją narodu ormiańskiego, pozbawionego królów i mądrych biskupów, zmuszonego do życia wśród obcych i pogan. Nie szczędził swym rodakom słów krytycznych, wytykając im zwłaszcza kłótliwość i chciwość; za najważniejsze dla narodu ormiańskiego uważał zachowanie języka, szkoły i Kościoła. Był przy tym przywiązany także do polskiej ojczyzny; solidaryzował się z sukcesami oręża polskiego oraz ubolewał, że Szwedzi zabrali «u nas potężne zamki, sławne miasta i wsie». W ciemnych barwach odmalował natomiast zwyczaje szlachty; krytykował też Polaków za tolerancyjną politykę wobec Żydów.
S. zaręczył się w r. 1619, a 26 VIII 1620 we Lwowie ożenił się z lwowską Ormianką Anastazją (Nastazją, Nastasią, Nasduchną), córką Jaśka (Iwaszka) Kieworowicza i Zofii z Serebkowiczów. Małżeństwo nie było udane; w r. 1637 Anastazja opuściła męża i wniosła przed ormiański sąd duchowny pozew o rozwód, oskarżając S-a o «następowanie na jej zdrowie i inszych krzywd i ociążenia». Dn. 2 X t.r. abp Torosowicz wezwał S-a przed swój sąd. Pozywany ogółem trzykrotnie, S. nie zjawił się jednak na rozprawie, toteż 15 X pod groźbą ekskomuniki został wezwany po raz czwarty. Po śmierci Anastazji (zm. przed 5 II 1639) S. na żądanie jej matki, zgodnie z prawem ormiańskim, zwrócił dobra zmarłej. Małżeństwo było bezpotomne.
Akinian N., C‘owc‘ak hayerēn jeṙagrac‘ Lvovi hamalsarani matenadarani, ark‘episkoposarani ew Stanisławowi, Wien 1961 I 27–8; Arménie. La magie de l’écrit, sous la direction de Claude Mutafian, Marseille 2007; C‘owc‘ak jeṙagrac‘ Maštoc‘i anvan Matenadarani, Erevan 1965 I; Dashian Y., Katalog der armenischen Handschriften in der Mechitaristen Bibliothek zu Wien, Wien 1895; Hovhannisyan P., Simeon Lehac‘i, Simeon Zamosc‘ac‘i, Simeon Mikolayovič‘, w: K‘ristonya Hayastan Hanragitaran, Erevan 2002 s. 905 (błędne utożsamienie S-a z ks. Symeonem Mikołajowiczem); – Abrahamian A., Hamaṙot owrvagic hay gałt‘avayreri patmowt‘yan, Erevan 1964 I 222–3 (autorstwo K IX błędnie przypisane Stepanosowi Lehac‘i); tenże, Russkij narod i Moskva v armianskoj literature srednich vekov (Sbornik naučnich materialov Gosudarstvennogo Universiteta v Erevane), Erevan 1948 XXVII 228; Akinian N., Movsēs Tat‘ewac‘i kat‘ołikos, „Handēs Amsôreay” 1934 nr 1–2 s. 25–6 (błędna identyfikacja S-a z posłem gminy lwow. do papieża Urbana VIII w l. 1632–3); Amiryan S., Armiano-ukrainske literaturnye sviazi, Erevan 1971 s. 22–3; Andreasyan H. D., Ermeni seyyahý Polonyali Simeon’un seyahatnamesi (1608–1619), „Türkiyat mecmuasi” T. 10: 1951–3 s. 269–76; Barącz S., Rys dziejów ormiańskich, Tarnopol 1869 s. 205; Bardakjian [K.], A Reference Guide to Modern Armenian Literature. 1500–1920, Detroit 2000 s. 504; Darbinian M. O., Putevye zametki Simeona Lechaci, w: Istoričeskie sviazi i družba ukrainskogo i armianskogo narodov, Erevan 1961 I 229–36; taż, Simeon Lehaci o stranach Jugo-Vostočnoj Evropy, w: Vostočnye istočniki po istorii narodov Jugo-Vostočnoj i Centralnoj Evropy, Moskva 1964 I 253–75; Daškevič J., Armianskie kolonii na Ukraine v istočnikach i literature XVI–XIX vekov, Erevan 1962 s. 51–4; tenże, L’établissement des Arméniennes en Ukraine pendant les XIe–XVIIIe siècles, „Revue des Études Arméniennes”, Nouvelle Série, Vol. 6: 1968 s. 345–8, 357–8; tenże, L’imprimerie arménienne à Lvov au XVIIe siècle, tamże s. 364, 368; tenże, Le second voyage de Siméon de Pologne en Orient et les questions relatives à l’étude ultérieure de son héritage littéraire, tamże Vol. 13: 1978–9 s. 354–60; tenże, Simeon dpir Legaci – kto on? w: Księga pamiątkowa ku czci Eugeniusza Słuszkiewicza, W. 1974 s. 65–77 (toż w jęz. francuskim: Simeon dpir Lehac‘i. Qui est-il? „Revue des Études Arméniennes”, Nouvelle Série, Vol. 12: 1977 s. 347–64; tenże, Ukrainsko-armianskie sviazi v XVII veke. Sbornik dokumentov, Kiev 1969 s. 42, 149, 152 (błędne utożsamienie S-a z ks. Mikołajowiczem); Galustian G., Kul’turnaja žizn’ armianskich kolonij srednevekovoj Polši (XVI–XVII vv.), Erevan 1981 s. 110; Hakobian V., Armianskie istočniki o Ukraine i Ukraincach, w: Istoričeskie sviazi i družba ukrainskogo i armianskogo narodov, Erevan 1961 I 210–28; tenże, Haykakan ałbyowrner? Ukrainayi k‘ałak‘neri masin, „Tełekagir” (Erywań) 1963 nr 2 s. 45–52 (wersja skrócona w jęz. rosyjskim, w: Istoričeske sviazi i družba ukrainskogo i armianskogo narodov, Kiev 1965 II 69–76); Kapoïan-Kouymjian [A.], L’Égypte vue par des Arméniens, Paris 1988 s. 25–30; Macler F., Rapport sur une mission scientifique en Galicie et en Bukovine, juillet-août 1925 „Revue des Études Arméniennes” T. 1: 1927 s. 126–7; Margos A., Pātni beležki ot bālgarskite zemi na armenskiya pātešestvennik ot XVII v. Simēon dpir Lehaci, „Istoričeski pregled” (Sofia) 1966 nr 2 s. 105–7; Obertyński Z., Legenda jazłowiecka. Przyczynek do krytyki badań ludowych w wiekach XVI–XVII, „Studia Źródłozn.” T. 7: 1963 s. 75 (błędne utożsamienie kopisty i iluminatora ewangeliarza lwow. z r. 1631, ks. Mikołajewicza z S-em); Petrowicz G., La chiesa Armena in Polonia, parte prima, Roma 1971; tenże, I copisti e scrittori armeni di Polonia nei secoli XVI–XVIII, w: Mélanges Eugène Tisserant, vol. 3, Citta del Vaticano 1964 s. 149; tenże, L’Unione degli Armeni di Polonia con la Santa Sede, Roma 1950; Pingiryan G., Z istoïï borot’by ukraïns’kich virmeniv protiv nasil’nic’koho zaprovadžennia uniż v 30-ch rokach XVII st., „Naukovo-informacijnij biuleten’ archivnoho upravlinnia URSR” 1963 nr 5 s. 46–51 (błędne utożsamienie S-a z ks. Mikołajowiczem); Schütz E., An Armeno-Kipchak Chronicle on the Polish-Turkish Wars in 1620–1621, Budapest 1968 s. 29–30, 37–8; tenże, The Turkish Loanwords in Simeon Lehaci’s Travel Accounts, „Acta Orientalia Hungarica” T. 20: 1967 s. 310–24; Słuszkiewicz E., Relacja Ormianina polskiego Symeona z podróży na Wschód (w. XVII), w: Collectanea Orientalia nr 6. Zjazdy orientalistów polskich III – Kraków – 1933 IV – Lwów – 1934, Wil. 1934 s. 59–61; tenże, Relacja Ormianina polskiego Symeona z podróży na Wschód (w. XVII), „Posłaniec św. Grzegorza” R. 8: 1934 nr 84–85 s. 33–40; Stopka K., Ormianie w Polsce dawnej i dzisiejszej, Kr. 2000; V oskanian V. K., Drevniaja Rus‘ i Ukraina w sud’bach armian, w: Istoričeskie sviazi i družba ukrainskogo i armianskogo narodov, Erevan 1961 I 72, 81–2; Zakrzewska-Dubasowa M., Ormianie w dawnej Polsce, L. 1982, s. 239–41, 289; taż, Z dziejów kultury polskich Ormian, w: Studia z dziejów epoki renesansu, Red. H. Zins, W. 1979 s. 161; – B. Narod.: akc. 10761 (oryginał Notatek podróżnych S-a); Central’nyj deržavnyj istoryčnyj archiv Ukraïny we Lw: F. 52 op. 2 delo 51 s. 514–19, delo 397 s. 2315, delo 523 s. 891, 981–2, 988–9, 1003, 1014–15, 1310–11, delo 525 s. 492, delo 540 s. 381; Inst. Akt Dawnych im. Masztoca, Matenadaran w Erywaniu: rkp. 100 s. 131 (K VI z r. 1619: kontynuacja komentarza Grzegorza z Nazjanzu), rkp. 1004 s. 191v–5v (K IX), rkp. 2281 s. 229–30v (żywot apostoła Jana, dwa traktaty gramatyczne, traktat o kaligrafii i ortografii i inne dzieła skopiowane dla Ghukasa), rkp. 4678 k. 1–8 Girk‘ ałot‘ic‘ z K VII z informacjami o najeździe Tatarów, pożarze Jarosławia, ucieczce do Rohatynia, rkp. 6986 (traktat polemiczny przeciw muzułmanom i arianom) s. 401v, rkp. 7100 k. 157 (rkp. o treści med. i anatomicznej); Mechitaristen-Kloster w Wiedniu: nr 96 s. 171–2 (K V z 18/8 VIII 1618: pierwsza część komentarza Grzegorza z Nazjanzu); – Informacje Piruzy Mnacakanyan z Erywania.
Krzysztof Stopka